Al eerder schreef ik iets over het aanleggen van een herbarium en dat het pletten van een gehele boom niet tot de opties behoorde. Er is echter wel iets anders. De Xylotheek. Het woord xylotheek betekent letterlijk hout (xylon) –bewaarplaats (theke).
De Nederlandse apotheker Albertus Seba (een bekende van Tsaar Peter de Grote) is waarschijnlijk de eerste houtverzamelaar van Nederland geweest. In de tweede helft van de I8e eeuw bereikte de belangstelling voor de natuurwetenschappen, een hoogtepunt en schoten de rariteiten- en naturaliënkabinetten als paddestoelen uit de grond. Voornamelijk onder de gegoede burgerij was het 'bon ton', om een collectie te hebben. Nu waren er onder hen natuurlijk ook idealisten en natuurliefhebbers. Deze groep trachtte onder andere om de natuur in al haar veelvoudige schoonheid vast te leggen en te ordenen. Dit resulteerde in herbaria, maar ook in een andere boekvorm waarin de kennis over bomen en hout centraal stond. De xylotheek was geboren. Nog voor Linneaus zich er mee ging bemoeien waren namen van bomen en hout niet goed bekend en werden zij vaak door elkaar gehaald. Daarom vervulden de houtverzamelingen in die tijd zuiver een educatief doel. Een serie bestond gemiddeld uit 100 tot 200 boeken maar dergelijke collecties kunnen soms ook een geweldige omvang hebben. Zo bestaat de Xylotheek van Peter de Grote (daar heb je ‘m weer) uit meer dan duizend delen. Ook in Nederland zijn drie xylotheken bekend, al waren het er ooit minstens zes.
Elk boek was vervaardigd uit de specifieke houtsoort van de betreffende boom en bestond uit twee open dozen die scharnierend met de open zijden op elkaar bijeen werden gehouden door leren strippen. De rug van het boek was belegd met de schors van de desbetreffende boom met daarop soms korstmossen of een stukje klimop. Op de rug van ieder boek werd ook een plaatje bevestigd met daarop de gangbare naam van de boom, de wetenschappelijke botanische naam in latijn en een bandnummer. Boomsoorten die zelf onvoldoende hout leverden om de dozen ervan te maken werden vervaardigd van naaldhout.
Een openliggend boek bevatte een blad papier met daarop een korte beschrijving van de houtsoort en uiteraard een lijstje met wat er allemaal in het boek te zien was. Het boek bevatte verder allerlei monsters van de betreffende boomsoort. Alle onderdelen hadden een eigen nummer en lagen op een bedje van gedroogd mos. Plantenmateriaal, zoals een kiemplant, zaden, bladeren, twijgen, bladknop, bloem, een stukje twijg, een vrucht, hars een stukje wortelgestel, kleine doosjes met pollen of as en natuurlijk een blokje om het hout te tonen ontbraken niet. Soms werden ook nog insecten toegevoegd die op of in de betreffende boom leven.
Xylotheken zijn wonderschone houten tijdcapsules met veel oog voor detail. De makers hadden wat dat betreft zeker geen plank voor hun kop. In een Xylotheek klopt er juist wèl een hout van.
